Η αρχαία Μένδη αναφέρεται από τον Θουκυδίδη σαν αποικία της Ερέτριας η οποία ιδρύθηκε στην Παλλήνη, την δυτικότερη χερσόνησο της Χαλκιδικής. Η χρονολογία ίδρυσής της δεν μας παραδίδεται, η παρουσία των Ερετριέων και Χαλκιδέων ωστόσο στον βόρειο Ελλαδικό χώρο ανάγεται γενικά στo πλαίσιο του Β’ αποικισμού, τον 8ο αι. π.Χ.

Η πόλη οφείλει το όνομά της στο αρωματικό φυτό μίνθη, ένα είδος μέντας, που φύεται ακόμη στην περιοχή.
Η μεγάλη οικονομική της άνθηση, ήδη από τις αρχές του 6ου αι., επιβεβαιώνεται από την μεγάλη κυκλοφορία των νομισμάτων της και οφείλεται κυρίως στις εξαγωγές του περίφημου “Μενδαίου οίνου”.

Η Μένδη υπήρξε και ο τόπος καταγωγής του γνωστού γλύπτη του 5ου αι. Παιώνιου, ο οποίος φιλοτέχνησε και το άγαλμα της Νίκης στην Ολυμπία. Η πόλη στον 5ο αι. ήταν από τους οικονομικά ισχυρότερους συμμάχους της Αθήνας, αποστάτησε ωστόσο στην διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.), γεγονός που προκάλεσε την πολιορκία και λεηλασία της από τους Αθηναίους.

Στα μέσα του 4ου αι. η πόλη καταλαμβάνεται από τον Φίλιππο Β’ και σταδιακά παρακμάζει. Η θέση της αρχαίας πόλης στην περιοχή της Κοινότητας Καλάνδρας ταυτίστηκε από τον Leake τον 19ο αι., και επιβεβαιώνεται από τοπογραφικά στοιχεία των Θουκυδίδη και Λίβιου, την επιβίωση του τοπωνυμίου “Ποσείδι” στο γειτονικό ακρωτήρι, αλλά και από τα ανασκαφικά στοιχεία.

Συστηματική ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Μένδη διενεργήθηκε από το 1986-1994, από την ΙΣΤ’Εφορεία Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων υπό την εποπτεία της Ιουλίας Βοκοτοπούλου. Ο κυρίως αρχαιολογικός χώρος, εκτάσης 1200 Χ 600 μ., εντοπίζεται στο επίπεδο πλάτωμα και τις πλαγιές ενός πευκόφυτου λόφου ο οποίος καταλήγει ομαλά προς την θάλασσα.

Στην Ακρόπολη, γνωστή ως Βίγλα, η οποία εκτείνεται στο ψηλότερο, ΝΑ σημείο του λόφου, ερευνήθηκαν συστάδες από λάκκους-αποθέτες, οι οποίοι είχαν αρχικά αποθηκευτικό χαρακτήρα. Το κύριο περιεχόμενό τους ήταν κεραμική από τον 12ο έως και τον 7ο αι. π.Χ. Στο πλάτωμα, γνωστό και ως Ξέφωτο, δοκιμαστική τομή αποκάλυψε τμήμα του τείχους. Στο”Προάστειο”, το οποίο αναφέρεται από τον Θουκυδίδη και το οποίο καταλαμβάνει την παραθαλάσσια περιοχή της αρχαίας πόλης, αποκαλύφθηκαν, εκτός των άλλων, επάλληλα τμήματα κατοικιών και δρόμων, που χρονολογούνται από τον 9ο ως και τον 4ο αι. π.Χ. Στο νεκροταφείο, το οποίο εντοπίστηκε στην παραλία του ξενοδοχείου Μένδη, ερευνήθηκαν 241 συνολικά ταφές, κυρίως εγχυτρισμοί βρεφών και μικρών παιδιών, που χρονολογούνται από τα τέλη του 8ου-αρχές 7ου ως τα τέλη του 6ου αι. π.Χ.

Τα αγγεία ήταν κυρίως γραπτά, με φυτική και γεωμετρική διακόσμηση, ή και εγχάρακτα, και αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα του κεραμεικού ρυθμού της Χαλκιδικής. Το ιερό της αρχαίας πόλης τέλος εντοπίστηκε στο αμμώδες, επίπεδο ακρωτήρι “Ποσείδι”, 4χλμ. δυτικά της Μένδης. Στα κτήρια που έχουν ανασκαφεί περιλαμβάνεται ο ναός του Ποσειδώνα των αρχών του 5ου αι. π.Χ., η ταύτιση του οποίου οφείλεται σε σειρά εγχάρακτων επιγραφών σε αγγεία. Αποκαλύφθηκε επίσης ένα διπλό αψιδωτό κτήριο του β΄τετάρτου του 6ου αι. -με φάση επισκευής στα τέλη του 3ου αι. π.Χ.- ένα βοηθητικό ορθογώνιο κτίσμα του τέλους του 6ου αι. π.Χ. καθώς και ένα πρωτογεωμετρικό αψιδωτό κτήριο του 10ου αι. π.Χ. Εσωτερικά και νότια του κτηρίου αυτού υψωνόταν ένας βωμός στάχτης-θυσιών, ο οποίος ήταν σε χρήση από τα τέλη του 12ου -αρχές του 11ου έως τον 5ο αι. π.Χ.

Το αψιδωτό κτήριο στο Ποσείδι είναι ένα από τα αρχαιότερα ιερά του Ελλαδικού χώρου και το μοναδικό με αποκλειστικά λατρευτική χρήση κτήριο των “Σκοτεινών Αιώνων” από την Βόρεια Ελλάδα Τα αποτελέσματα της μέχρι σήμερα ανασκαφικής έρευνας στην αρχαία Μένδη θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά καθώς απέδειξαν ότι ένας μόνιμος οικισμός με έντονα Ευβοϊκές επιρροές ιδρύθηκε εκεί ήδη από τα τέλη του 12ου-αρχές 11ου αι. π.Χ.
Ο χαρακτήρας αυτής της τόσο πρώιμης εγκατάστασης δεν μπορεί ακόμη να διευκρινιστεί, ωστόσο νέα στοιχεία προστίθενται όχι μόνο στις γνώσεις μας για την Ευβοϊκή αποικιακή δραστηριότητα στην περιοχή της Χαλκιδικής, αλλά και γενικότερα για τις εμπορικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν στο Βόρειο Αιγαίο στην διάρκεια των “Σκοτεινών Αιώνων”.